Showing posts with label मराठी व्याकरण. Show all posts
Showing posts with label मराठी व्याकरण. Show all posts

Friday, March 19, 2021

विरुद्धार्थी शब्द | सर्व इयत्तांसाठी उपयुक्त | मराठी व्याकरण

 


💥विरुध्दार्थी शब्द💥

-----------------------------------------------------------------------

 १) ‘अ’ हा उपसर्ग लागून तयार झालेले विरूद्धार्थी शब्द :

कुशल       X        अकुशल

चल          X        अचल

तुलनीय     X       अतुलनीय

दृश           X      अदृश

नियमित     X      अनियमित

नित्य        X      अनित्य

नियंत्रित     X      अनियंत्रित

निश्चित       X      अनिश्चित

नीती         X      अनीती

न्याय        X      अन्याय

पराजित     X      अपराजित

परिचित     X       अपरिचित

पवित्र        X       अपवित्र

पारदर्शक   X        अपारदर्शक

पूर्ण          X      अपूर्ण

पूर्णांक      X      अपूर्णांक

प्रकट        X      अप्रकट

प्रत्यक्ष      X      अप्रत्यक्ष 

प्रमाण      X      अप्रमाण

प्रसन्न       X      अप्रसन्न

प्रशस्त     X      अप्रशस्त

प्रसिद्ध     X     अप्रसिद्ध

प्रामाणिक  X     अप्रामाणिक

प्रिय         X     अप्रिय

मर्यादित    X     अमर्यादित

मूर्त          X      अमूर्त

यशस्वी     X     अयशस्वी

योग्य        X     अयोग्य

लिखित     X      अलिखित

लौकिक    X      अलौकिक

रसिक      X      अरसिक

रुंद          X      अरुंद

विकारी     X      अविकारी

विचारी     X      अविचारी

विभक्त     X      अविभक्त

विवाहित   X      अविवाहित

विवेकी     X       अविवेकी

विस्मरणीय  X      अविस्मरणीय

विश्वास      X       अविश्वास

वैध         X       अवैध

व्यवस्थित    X      अव्यवस्थित 

शक्य        X      अशक्य

शाश्वत       X      अशाश्वत

शांत         X      अशांत

शुद्ध        X       अशुद्ध

शुभ        X       अशुभ

सभ्य       X       असभ्य

समंजस     X       असमंजस

समान      X       असमान

समाधान    X       असमाधान

सफल       X      असफल

समर्थ       X      असमर्थ

सहकार     X       असहकार

सत्य       X       असत्य

साध्य      X       असाध्य

सामान्य    X       असामान्य

साधारण    X       असाधारण

स्पृश्य     X        अस्पृश्य

सुर       X        असुर

सुरक्षित    X        असुरक्षित

संतुष्ट      X        असंतुष्ट

संतोष      X        असंतोष

स्थिर      X        अस्थिर

स्पष्ट       X        अस्पष्ट

स्वच्छ     X        अस्वच्छ

स्वस्थ     X        अस्वस्थ 

हिंसा      X        अहिंसा

ज्ञान      X        अज्ञान

ज्ञात      X        अज्ञात

क्षय       X       अक्षय

क्षम्य      X       अक्षम्य

ज्ञानी      X       अज्ञानी


२) ‘अन्' हा उपसर्ग लागून तयार झालेले विरूद्धार्थी शब्द :

अनुभवी     X        अननुभवी

अपेक्षित     X        अनपेक्षित

अवधान      X       अनवधान

आवश्यक     X       अनावश्यक

आदर        X       अनादर

आरोग्य      X       अनारोग्य

आवृत        X      अनावृत

आसक्त      X       अनासक्त

आस्था      X       अनास्था

इच्छा       X       अनिच्छा

उत्तीर्ण      X        अनुत्तीर्ण

उदार       X        अनुदार

औरस              अनौरस 


३) ‘ना’ हा उपसर्ग लागून तयार झालेले विरूद्धार्थी शब्द :

कबूल       X       नाकाबूल

खुश         X      नाखूश,नाराज

पसंत        X      नापसंत

आवड       X       नावड

आवडता      X      नावडता

पास         X      नापास

बाद        X       नाबाद

मर्द        X       नामर्द

राजी       X       नाराजी

लायक      X       नालायक

इलाज      X        नाइलाज


४) ‘नि’, ‘नि:’,व ‘दु:’ हे उपसर्ग लागून तयार झालेले विरूद्धार्थी शब्द :

रोगी        X        निरोगी

संदिग्ध     X         नि:संदिग्ध

स्वार्थी      X         नि:स्वार्थी

पापी        X        निष्पापी

अपराधी     X        निरपराधी

आधार      X        निराधार

आशा       X        निराशा

उपाय       X        निरुपाय

उपयोगी     X        निरूपयोगी

उपद्रवी      X         निरूपद्रवी

उत्साही      X       निरुत्साही

लोभी        X       निर्लोभी

व्यसनी        X         निर्व्यसनी

धनवान        X         निर्धन

लक्ष          X          दुर्लक्ष


५) ‘गैर’, ‘बे’, ‘बिन’, ‘अव’,हे उपसर्ग लागून तयार झालेले विरूद्धार्थी शब्द :

लागू         X          गैरलागू

समज        X          गैरसमज

सोय          X         गैरसोय

हजर         X          गैरहजर

शिस्त        X          गैरशिस्त

शिस्त        X          बेशिस्त

जबाबदार     X          बेजबाबदार

कायदेशीर     X          बेकायदेशीर

सावध        X         बेसावध

सुरेल         X         बेसूर

हिशेबी        X         बेहिशेबी

इमानी        X        बेइमान

पगारी        X         बिनपगारी

चूक          X        बिनचूक

कृपा         X         अवकृपा

गुण          X        अवगुण

गुणी         X         अवगुणी

मान         X         अवमान 


६) वेगवेगळे उपसर्ग लागून तयार झालेले विरूद्धार्थी शब्द :

सचेतन       X          अचेतन

सबला        X         अबला

सकर्मक       X        अकर्मक

सलग        X          अलग

सशक्त        X          अशक्त

सत्पात्र       X          अपात्र

सज्ञान        X         अज्ञान

सकारण       X         अकारण

सदाचार       X         अनाचार

सन्मान       X         अपमान

सुशिक्षित      X         अशिक्षित

सुसह्य        X          असह्य

सुस्थिर       X          अस्थिर 

सुविचार       X          कुविचार

सुपुत्र         X         कुपुत्र

सुविख्यात     X         कुविख्यात

सुसंगती       X         कुसंगती

सुस्वरूप       X         कुरूप

सजीव        X          निर्जीव

सदय         X          निर्दय

सुसंगत        X         विसंगत

स्मरण        X          विस्मरण

सुसंवाद       X          विसंवाद

सुगम         X          दुर्गम

सुगंध         X          दुर्गंध

होकार        X          नकार

सद्गुण        X           दुर्गुण

सदबुद्धी       X          दुर्बुद्धी

सुबोध        X          दुर्बोध

सुरक्षित       X         असुरक्षित

सुलभ         X         दुर्लभ

सुदैवी         X         दुर्दैवी

सत्कृत्य      X          दुष्कृत्य

सुकर         X         दुष्कर

सुयश         X        अपयश

विजय        X         पराजय

सुकाळ        X         दुष्काळ

सुचिन्ह       X         दुश्चिन्ह

सुवार्ता        X         दुर्वार्ता

अतिवृष्टी       X        अनावृष्टि

अत्यावश्यक    X        अनावश्यक

उत्कर्ष         X        अपकर्ष

उत्कृष्ट         X        निकृष्ट

उपकार               X          अपकार

शुभशकुन           X          अपशकुन

स्वकीय              X            परकीय

स्वतंत्र                X             परतंत्र

स्वदेश                X             परदेश

स्वातंत्र्य             X              पारतंत्र्य

स्वाधीन             X              पराधीन

स्वावलंबी        X           परावलंबी

इहलौकिक      X         परलौकिक

उन्नती             X             अवनती

सुलक्षणी          X         अवलक्षणी

नशीबवान         X         कमनशिबी

आकर्षक          X           अनाकर्षक 

 

७) अनियमित विरूद्धार्थी शब्द :

अनुरूप           X                 विजोड

अमृत               X                  विष

अलीकडे        X             पलीकडे

अर्थपूर्ण        X            निरर्थक

अध्ययन        X            अध्यापन

अटक              X                   सुटका

अवघड             X                   सोपे

आठवणे         X              विसरणे

आघाडी         X            पिछाडी

आशीर्वाद           X                 शाप

आळशी              X                उद्योगी

आकाश             X                पाताळ

आत                 X                बाहेर 

आनंद              X                   दु:ख

आरंभ          X           अखेर,शेवट

आसक्ती           X                 विरक्ती

इकडे              X               तिकडे

उदय               X                   अस्त

उत्कृष्ट                X               निकृष्ट

उद्घाटन           X                समारोप

उपकार            X                अपकार

उपयोगी          X               निरुपयोगी

उघड              X                  गुप्त,बंद

उच्च               X                   नीच

उताणा             X                 पालथा

उद्धट               X                 नम्र

उधळ्या          X               कंजूष

उष्ण           X                थंड,शीतल


उंच               X        ठेंगू,बुटका,सखोल

ऊन              X                  सावली

उलटा             X                  सुलटा

ओला          X          कोरडा ,सुका

अंधार                X             उजेड

कठीण             X            मऊ,कोमल

कडू                 X              गोड

कच्चा               X             पक्का

कडक              X            नरम

कृष्ण               X             धवल

कृतज्ञ                X             कृतघ्न

कृत्रिम                X            नैसर्गिक

काळोख         X             प्रकाश 

काळा            X          पांढरा,गोरा

कोवळे            X             जून ,राठ

कौतुक          X               निंदा

खरे              X            खोटे

खरेदी          X                विक्री

खिन्न            X          प्रसन्न ,आनंदी

खोल             X          उथळ

गच्च                 X            सैल,विरळ

गतकाळ            X          भविष्यकाळ

गरीब               X              श्रीमंत

गिऱ्हाईक           X          विक्रेता

गुळगुळीत  X     खडबडीत,खरखरीत

गुरु           X           शिष्य

ग्रामीण      X              शहरी

ग्राह्य          X               त्याज्य

घट्ट           X               सैल

चपळ          X               मंद

चढण         X              उतरण

चांगले         X              वाईट

चूक            X             बरोबर

चोर           X               साव

जन्म           X              मृत्यू

जळणे          X            विझणे

जमा            X          खर्च 

जलद          X             सावकाश

ज्येष्ठ            X             कनिष्ठ

टंचाई        X               विपुलता

टिकाऊ      X            कमकुवत

तरुण         X                म्हातारा

तारक        X               मारक

ताजे           X               शिळे

तिक्ष्ण        X              बोथट

तेजी           X             मंदी

तेजस्वी       X            तेजहीन

थोर         X              लहान

थोरला       X               धाकटा

दाट            X             विरळ

दिवस         X           रात्र

दीर्घ             X          ऱ्हस्व

दुरुस्त         X            नादुरुस्त

दुष्ट              X              सुष्ट

दूर              X              जवळ

देव      X         दैत्य ,दानव ,राक्षस

देशभक्त        X            देशद्रोही

दोष        X              गुण

धीट         X              भित्रा 

धूर्त            X                  भोळा,मूर्ख

नफा           X                   तोटा

नवा             X                 जुना

नम्रता           X                उद्धटपणा

नक्कल         X               अस्सल

नशीबवान     X              कमनशिबी

नाशवंत        X               अविनाशी

निर्भय         X                 भित्रा

निर्मळ        X                 मळका

न्यूनता       X                  विपुलता

पहिला      X                  शेवटचा

पक्का       X                  कच्चा

प्रखर         X                 सौम्य

प्रचंड          X                चिमुकले

प्रगती         X                अधोगती

पाप             X               पुण्य

पापी           X               पुण्यवान

प्राचीन        X              अर्वाचीन

प्रारंभ         X                अखेर,शेवट

पूर्व             X                पश्चिम

प्रेम             X               द्वेष

फुलणे        X              कोमेजणे

बरे               X             वाईट  

बलाढ्य        X            किरकोळ

बलवान        X            दुर्बल

बिंब               X          प्रतिबिंब

बुद्धिमान       X          ढ,मठ्ठ,मूर्ख

बोलका          X     अबोल,मुका,मितभाषी

भरती            X          ओहोटी

भक्कम         X            कमकुवत

भव्य             X           चिमुकले 

भाग्यवान       X         दुर्भागी,अभागी

मर्त्य             X          अमर

मंजुळ          X          कर्कश

मागचा         X          पुढचा

मान             X          अपमान

माथा           X           पायथा

मालक        X            नोकर

मित्र            X            शत्रू

मृत            X             जिवंत

मैत्री        X           दुष्मनी,वैर,शत्रुत्व

मोकळे        X             बंदिस्त

मृदु             X             टणक,कठीण

मंद               X           जलद

रडू               X           हसू

रागीट          X             प्रेमळ

राजमार्ग         X        आडमार्ग

राव              X             रंक

रोख              X         उधार

रुचकर           X         बेचव

लवकर         X           सावकाश

लघू           X             विशाल,गुरु

लाभ            X          तोटा,हानी

लांब           X           आखूड

वडीलार्जित     X        स्वकष्टार्जित

वर             X            खाली

वर              X            वधू

विक्षिप्त       X            समंजस

वैयक्तिक      X         सार्वजनिक

वृद्ध             X           तरुण

शहाणा      X           मूर्ख,खुळा,वेडा

शीघ्र         X               मंद

शाश्वत     X  नश्वर,अशाश्वत,क्षणभंगुर

शूर,धाडशी       X           भित्रा           

शंका           X                खात्री

सरळ           X                वाकडे

समोर           X                 मागे

सज्जन            X               दुर्जन

सवाल            X               जवाब

सनातनी         X               सुधारक

सरळ             X               वाकडा

संशय            X               खात्री

स्तुती             X              निंदा

स्वस्त             X             महाग

साम्य             X             भेद

सुरुवात           X           शेवट

सुरेल              X      कर्कश ,भसाडा

सुख               X            दु:ख

सुंदर              X            कुरूप

सुबक             X           बेढब

सूर्योदय          X           सूर्यास्त

सौंदर्य            X           कुरूपता

स्तुती             X            निंदा

स्थूल             X            सूक्ष्म

स्वर्ग             X            नरक,पाताळ

हसणे           X             रडणे

हळू             X              जलद

हर्ष              X              खेद

हार               X            जीत

हुशार           X            मठ्ठ 

 

Wednesday, March 10, 2021

शब्दसिद्धी - तत्सम आणि तत्भव शब्द

शब्दसिद्धी - तत्सम आणि तत्भव शब्द


  • मराठी भाषेत वापरण्यात येत असलेली सर्वच शब्द मूळ मराठी भाषेमधील नाहीत. 
  • मराठी भाषेत संस्कृत (तत्सम), पाकृत (तत्भव) इत्यादी भाषेतील शब्दांचा मोठ्या प्रमाणात
  •  समावेश आढळतो. नंतरच्या काळात मराठी भाषेचा संबंध अरबी, फारसी, हिंदी, कन्नड, 
  • पोर्तुगाल, इंग्रज अशा अनेक लोकांशी आला. त्यामुळे त्या भाषेतील शब्दांचा सुद्धा मराठी 
  • भाषेत प्रवेश झाला. मराठी भाषेतील काही शब्द इतर भाषेच्या अपभ्रंशामधून आलेली आहेत. 
  • आज आपल्या भाषेत जो शब्दसंग्रह आहे. त्यावरून शब्दाचे खालील प्रकार पडतात. शब्द 
  • कसा तयार झाला आहे, म्हणजे सिद्ध कसा झाला आहे यालाच 'शब्दसिद्धी' असे म्हणतात.

  • -: तत्सम शब्द :-

जे संस्कृत शब्द मराठी भाषेत जसेच्या तसे काहीही बादल न होता आले आहेत त्यांना ‘तत्सम शब्द’ असे म्हणतात.

  • उदा. 
  • राजा, भूगोल, चंचू, पुष्प, परंतु, भगवान, कर, पशु, अंध, जल, दीप, पृथ्वी, तथापि, कवि, वायु, भीती, पुत्र, अधापि, मति, पुरुष, शिशु, गुरु, मधु, गंध, पिता, कन्या, वृक्ष, धर्म, सत्कार, समर्थन, उत्सव, विद्वान, संत, निस्तेज, कर, जगन्नाथ, दर्शन, उमेश, स्वामि, मंदिर, तिथी, सूर्य, स्वल्प, घृणा, पिंड, कलश, प्रात:क, दंड, पत्र, ग्रंथ, उत्तम,   आकाश पाप, मंत्र, शिखर, सूत्र, कार्य, होम, गणेश, सभ्य, कन्या, देवर्षि, वृद्ध, संसार, प्रीत्यर्थ, कविता, उपकार, परंतु, गायन, अश्रू, प्रसाद, अब्ज, राजा, संमती, घंटा, पुण्य,   बुद्धी, अभिषेक, संगती, श्रद्धा, प्रकाश, सत्कार, देवालय, तारा, समर्थन, नयन, उत्सव, दुष्परिणाम, नैवेध.

  • -: तदभव शब्द :-

जे शब्द संस्कृत मधून मराठीमध्ये येतांना त्यांच्या मूळ रूपात काही बदल होतो त्या शब्दांना ‘तदभव शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.

  • घर, पाय, भाऊ, सासू, सासरा, गाव, दूध, घास, कोवळा, ओळ, काम, घाम, घडा, फुल, आसू, धुर, जुना, चाक, आग, धूळ, दिवा, पान, वीज, चामडे, तहान, अंजली, चोच, तण, माकड, अडाणी, उधोग, शेत, पाणी, पेटी, विनंती, ओंजळ, आंधळा, काय, धुर, पंख, ताक, कान, गाय.


  •  देशी/देशीज शब्द :
महाराष्ट्रातील मूळ रहिवाशांच्या बोलीभाषेमधील वापरल्या जाणार्‍या शब्दांना ‘देशी शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.

  • झाड, दगड, धोंडा, घोडा, डोळा, डोके, हाड, पोट, गुडघा, बोका, रेडा, बाजारी, वांगे, लुगडे, झोप, खुळा, चिमणी, ढेकूण, कंबर, पीठ, डोळा, मुलगा, लाजरा, वेढा, गार, लाकूड, ओटी, वेडा, अबोला, लूट, अंघोळ, उडी, शेतकरी, आजार, रोग, ओढा, चोर, वारकरी, मळकट, धड, ओटा, डोंगर.
  •  परभाषीय शब्द :
संस्कृत व्यतिरिक्त इतर भाषांमधून मराठीत आलेल्या शब्दांना ‘परभाषीय शब्द’ असे म्हणतात.

1. तुर्की शब्द

  • कालगी, बंदूक, कजाग

2. इंग्रजी शब्द

  • टी.व्ही., डॉक्टर, कोर्ट, पेन, पार्सल, सायकल, स्टेशन, हॉस्पिटल, बस, फाईल, रेल्वे, पास, ब्रेक, कप, मास्तर, फी, बॉल, स्टॉप, ऑफिस, एजंट, टेलिफोन, सिनेमा, सर्कस, पॅंट, बॅट, पोस्ट, तिकीट, ड्रायव्हर, मोटर, कंडक्टर, नंबर, टीचर, सर, मॅडम, पेपर, नर्स, पेशंट, इंजेक्शन, बटन ड्रेस, ग्लास, इत्यादी.

3. पोर्तुगीज शब्द

  • बटाटा, तंभाखू, पगार, बिजागरी, कोबी, हापूस, फणस, घमेले, पायरी, लोणचे, मेज, चावी, तुरुंग, तिजोरी, काडतुस.

4. फारशी शब्द

  • रवाना, समान, हकीकत, अत्तर, अब्रू, पेशवा, पोशाख, सौदागार, कामगार, गुन्हेगार, फडवणीस, बाम, लेजीम, शाई, गरीब, खानेसुमारी, हजार, शाहीर, मोहोर, सरकार,  महिना हप्ता.

5. अरबी शब्द

  • अर्ज, इनाम, हुकूम, मेहनत, जाहीर, मंजूर, शाहीर, साहेब, मालक, मौताज, नक्कल, जबाब, उर्फ, पैज, मजबूत, शहर, नजर, खर्च, मनोरा, वाद, मदत, बदल.

6. कानडी शब्द

  • हंडा, भांडे, अक्का, गाजर, भाकरी, अण्णा, पिशवी, खोली, बांगडी, लवंग, अडकित्ता, चाकरी, पापड, खलबत्ता, किल्ली, तूप, चिंधी, गुढी, विळी, आई, रजई, तंदूर, चिंच, खोबरे, कणीक, चिमटा, नथ, तांब्या, उडीद, पाट, गाल, काका, टाळू, गादी, खिडकी, गच्ची, बांबू, ताई, गुंडी, कांबळे.

7. गुजराती शब्द

  • सदरा, दलाल, ढोकळा, घी, डबा, दादर, रिकामटेकडा, इजा, शेट.

8. हिन्दी शब्द

  • बच्चा, बात, भाई, दिल, दाम, करोड, बेटा, मिलाप, तपास, और, नानी, मंजूर,  इमली.

9. तेलगू शब्द

  • ताळा, अनरसा, किडूकमिडूक, शिकेकाई, बंडी, डबी.

10. तामिळ शब्द

  • चिल्ली, पिल्ली, सार, मठ्ठा.
  •  सिद्ध व सधीत शब्द :

1. सिद्ध शब्द

भाषेत जे शब्द मुळात धातू असतात त्यांना ‘सिद्ध शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.

  • ये, जा, खा, पी, बस, उठ, कर, गा इत्यादी.

सिद्ध शब्दांचे 3 प्रकार पडतात.

  1. तत्सम
  2. तदभव
  3. देशी (यांचा अभ्यास आपण यापूर्वी केला आहे.)

2) साधीत शब्द

सिद्ध शब्दाला म्हणजेच धातूच्या पूर्वी उपसर्ग किंवा नंतर प्रत्यय लागून ‘साधित शब्द’ तयार होतो.

साधित शब्दांचे पुढील 4 प्रकार पडतात

  1. उपसर्गघटित
  2. प्रत्ययघटित
  3. अभ्यस्त
  4. सामासिक

   1. उपसर्गघटित शब्द

शब्दाच्या पूर्वी जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना उपसर्ग असे म्हणतात. तसेच अशी अक्षरे जोडून जे शब्द तयार होतात त्या शब्दांना ‘उपसर्ग घटित शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.

  • अनुभव, अपयश, अधिकार, अवगुण अधिपती, उपहार, आकार, साकार, प्रतिकार, प्रकार इ.

वरील शब्दांमध्ये अनु. अप, अधि, अव, अधि, उप, आ, सा, प्रति,प्रइ. उपसर्ग लागलेली आपल्याला दिसतात. असे उपसर्ग लागून तयार होणार्‍या शब्दांना उपसर्ग घटित शब्द असे म्हणतात.

   2. प्रत्ययघटित शब्द

धातूच्या किंवा शब्दांच्या पुढे एक किंवा अधिक अक्षरे लावून प्रत्यय तयार होतात व तयार होणार्‍या शब्दांना ‘प्रत्ययघटित शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.

  • जनन, जनक, जननी, जनता इ.

वरील शब्दांना न,क, नी ता ही प्रत्यय लागलेली आपल्याला दिसतात असे प्रत्यय लावून तयार होणार्‍या शब्दांना ‘प्रत्ययघटित शब्द’ असे म्हणतात.

   3. अभ्यस्त शब्द

एखाधा शब्दांत एका शब्दाची अथवा काही अक्षरांनी पुनरावृत्ती झालेली असते. अशा शब्दांना ‘अभ्यस्त शब्द’ असे म्हणतात. अभ्यसतचा अर्थ दुप्पट करणे असा होतो.

उदा.

  • आतल्या आत, शेजरीपाजारी, किरकिर इ.

अभ्यस्त शब्दांचे खलील 3 प्रकार पडतात.

i) पूर्णाभ्यस्त

ii) अंशाभ्यस्त

iii) अनुकरणवाचक

i) पूर्णाभ्यस्त शब्द

  • एक पूर्ण शब्द जेव्हा पुन्हा येऊन जोडशब्द तयार होतो त्याला पूर्णाभ्यस्त शब्द असे म्हणतात.
  • उदा. बारीक बारीक, कळाकाळा, आतल्या आत, हळहळ, वटवट, कळकळ, मळमळ, बडबड, समोरासमोर, हळूहळू, पुढेपुढे, पैसाच पैसा, मजाच मजा, हिरवेहिरवे इ.

ii) अंशाभ्यस्त शब्द

  • जेव्हा पूर्ण शब्द हा जोडशब्दात जशाच्या तसा पुन्हा येतो एखादे अक्षर बदलून येतो तेव्हा त्या जोडशब्दांना अंशाभ्यस्त शब्द असे म्हणतात.
  • उदा. अदलाबदल, उलटसुलटा, शेजारीपाजारी, बारीकसारीक, लाडीगोडी, सोक्षमोक्ष, जिकडेतिकडे, गोडधोड, गडबड, जाळपोळ, दगडबिगड, किडूकमिडूक, घरबीर इ.

iii) अनुकरणवाचक शब्द

  • ज्या शब्दांमध्ये एखाधा ध्वनिवाचक शब्दांची पुनरावृत्ती झालेली असते, अशा शब्दांना अनुकरणवाचक/नादानुकारी शब्द असे म्हणतात.
  • उदा. किरकिर, खडखडाट, रिमझिम, गुणगुण, घणघण, कडकडाट, टिकटिक, गडगड इ.

4. सामासिक शब्द

जेव्हा दोन किंवा अधिक शब्द एकमेकांमधील परस्पर संबंधामुळे एकत्र येऊन तयार होणार्‍या शब्दाला ‘सामासिक शब्द’ असे म्हणतात.  

उदा.

  • पोळपाट, देवघर, दारोदार इ.

Friday, March 5, 2021

नाम | मराठी व्याकरण

 नाम 

------------------------------------------------------------

      आपल्या अवतीभोवती , निसर्गात असंख्य वस्तू आहेत . त्यातील काही सजीव आहेत , काही निर्जीव आहेत . या सर्व वस्तूंना , पशुपक्ष्यांना , वनस्पतींना , मनातील भावनांना , दिसणाऱ्या व न दिसणाऱ्या सर्व गोष्टीना नावे दिली आहेत :

प्रत्यक्षात असणार्‍या किंवा कल्पनेने जाणवलेल्या वस्तूंना किंवा त्यांच्या गुणधर्मांना दिलेल्या नावाला ‘नाम’ असे म्हणतात.

उदा.

  • टेबल, कागद, पेन, साखर, अप्सरा, गाडी, खोटेपणा, औदार्थ, देव, स्वर्ग, पुस्तक इ.

नामाचे एकूण 3 मुख्य प्रकार पडतात.

  • सामान्य नाम –
एकाच जातीच्या पदार्थातील समान गुणधर्मामुळे त्या वस्तूला जे सर्वसामान्य नाव दिले जाते त्याला ‘सामान्य नाम’ असे म्हणतात.

उदा.

  • मुलगा, मुलगी, घर, शाळा, पुस्तक, नदी, शहर, साखर, पाणी, दूध, सोने, कापड, सैन्य, वर्ग इ.
सामान्य नाम विशेषनाम
पर्वतहिमालय, सहयाद्री, सातपुडा
मुलगास्वाधीन, हिमांशू, लक्ष्मण, कपिल, भैरव
मुलगीमधुस्मिता, स्वागता, तारा, आशा, नलिनी
शहरनगर, पुणे, दिल्ली, मुंबई, कोल्हापूर
नदीगंगा, सिंधू, तापी, नर्मदा, गोदावरी
टीप : (सामान्य नाम हे जातीवाच असते, काही विशिष्ट नामांचेच अनेकवचन होते. मराठीमध्ये पदार्थवाचक, समुहवाचक नाम हे सामान्य नामच समजले जाते.)
  • विशेष नाम –
ज्या नामाने जातीचा बोध होत नसून त्या जातीतील एका विशिष्ट व्यक्तीचा, वस्तूचा किंवा प्राण्याचा बोध होतो त्यास ‘विशेष नाम’ असे म्हणतात.

उदा.

  • राम, आशा, हिमालय, गंगा, भारत, धुळे, मुंबई, दिल्ली, सचिन, अमेरिका,गोदावरी इ.
टीप : (विशेषनाम हे व्यक्तिवाचक असते, विशेषनामाचे अनेकवचन होत नसल्यास सामान्य नाम समजावे.) 
उदा. या गावात बरेच नारद आहेत.
  • भाववाचक नाम –
ज्या नामाने प्राणी किंवा वस्तु यांच्यामध्ये असलेल्या गुण, धर्म, किंवा भाव यांचा बोध होतो. त्याला ‘भाववाचक नाम’ असे म्हणतात.

उदा.

  • धैर्य, किर्ती, चांगुलपणा, वात्सल्य, गुलामगिरी, आनंद इ.
टीप : (पदार्थाच्या गुणाबरोबरच स्थिति किंवा क्रिया दाखविणार्‍या नामांना भाववाचक नाम असे म्हणतात.
उदा. धाव, हास्य, चोरी, उड्डाण, नृत्य ही क्रियेला दिलेली नावे आहेत. वार्धक्य, बाल्य, तारुण्य, मरण हे शब्द पदार्थाची स्थिती दाखवितात.)

   भाववाचक नामे साधण्याचे प्रकार –

सामान्यनामे व विशेषनामे यांना आई, ई, की, गिरी, ता, त्व, पण, पणा, य, या यासारखे प्रत्यय लावून नामे तयार होतात ती खालीलप्रमाणे –

शब्दप्रत्ययभाववाचक नामइतर उदाहरणे
नवलआईनवलाईखोदाई, चपडाई, दांडगाई, धुलाई
श्रीमंतश्रीमंतीगरीबी, गोडी, लबाडी, वकिली
पाटीलकीपाटीलकीआपुलकी, भिक्षुकी
गुलामगिरीगुलामगिरीफसवेगिरी, लुच्चेगिरी
शांतताशांतताक्रूरता, नम्रता, समता
मनुष्यत्वमनुष्यत्वप्रौढत्व, मित्रत्व, शत्रुत्व
शहाणापण, पणाशहाणपण, पणादेवपण, प्रामाणिकपणा, मोठेपण
सुंदरसौदर्यगांभीर्य, धैर्य, माधुर्य, शौर्य
गोडवागोडवाओलावा, गारवा

नामाचे कार्य करणारे इतर शब्द :

टीप : नाम, सर्वनाम, विशेषण, ही जी नावे शब्दांच्या जातीला दिली जातात, ती त्यांच्या त्या त्या वाक्यातील कार्यावरून दिली जातात तीच गोष्ट येथेही लक्षात ठेवावयास हवी, सामान्यनाम, विशेषनाम, भाववाचकनाम ही नावे देखील नामांच्या विशिष्ट कार्यावरून दिली गेली आहेत.

अशाच पद्धतीने नामांच्या कार्यावरून त्यांचे काही नियम आहेत ते खालीलप्रमाणे-

नियम –

1. केव्हा-केव्हा सामान्यनाम हे विशेषनामांचे कार्य करतात.

उदा.

  • आत्ताच मी नगरहून आलो.
  • शेजारची तारा यंदा बी.ए. झाली.

वरील वाक्यामध्ये वापरली गेलेली नगर कोणतेही शहर, तारा(नक्षत्र) ही  मुळीच सामान्यनामे आहेत परंतु येथे ती विशेषनामे म्हणून वापरली गेलेली आहेत.

2. केव्हा-केव्हा विशेषनाम सामान्य नामाचे कार्य करतात.

उदा.

  • तुमचा मुलगा कुंभकर्णच दिसतो.
  • आमचे वडील म्हणजे जमदग्नि आहेत.
  • आम्हाला आजच्या विधार्थ्यात सुदाम नकोत भीम हवेत.

वरील वाक्यांत कुंभकर्ण, जमदग्नि, सुदाम, भीम गे मुळची विशेषनामे आहेत.
पण येथे कुंभकर्ण अतिशय झोपाळू, जमदग्नि = अतिशय रागीट मनुष्य, सुदाम=अशक्त मुलगे व भीम=सशक्त मुलगे या अर्थाने वापरली आहेत. म्हणजे मुळची विशेषनामे वरील वाक्यांत सामान्य नामांचे कार्य करतात.

3. केव्हा-केव्हा भाववाचक नामे विशेषनामांचे कार्य करते.

उदा.

  • शांती ही माझ्या बहिणीची मुलगी आहे.
  • विश्वास परीक्षेत उत्तीर्ण झाला.
  • माधुरी उधा मुंबईला जाईल.

वरील वाक्यात अधोरेखित केलेली शब्दे ही मुळची भाववाचक नामे आहेत. पण याठिकाणी त्यांचा वापर विशेषणामासारखा केला आहे.

4. विशेषनामाचे अनेकवचन होत नाही झाल्यास त्यांना सामान्यनाम म्हणतात.

उदा. 

  • आमच्या वर्गात तीन पाटील आहेत.
  • या गावात बरेच नारद आहेत.
  • माझ्या आईने सोळा सोमवारांचे व्रत केले.

विशेषनामाचे अनेकवचन होत नाही पण वरील वाक्यात विशेषनामे अनेकवचनी वापरलेली दिसतील या वाक्यातील विशेषनामे म्हणून वापरली आहेत.

5. विशेषण केव्हा-केव्हा नामाचे कार्य करतात.

उदा. 

  • शहाण्याला शब्दांचा मार.
  • श्रीमंतांना गर्व असतो.
  • जातीच्या सुंदरांना काहीही शोभते.
  • जगात गरीबांना मान मिळत नाही.

वरील वाक्यात विशेषण ही नामासारखी वापरली आहेत.

6. केव्हा-केव्हा अव्यय नामाचे कार्य करतात.

उदा.  

  • आमच्या क्रिकेटपटूंची वाहवा झाली.
  • त्याच्या बोलण्यात परंतुचा वापर फार होतो.
  • नापास झाल्यामुळे त्याची छी-थू झाली.

वरील वाक्यामध्ये केवलप्रयोगी अव्यये ही नामाची कार्य करतात.

7. धातू-साधिते केव्हा-केव्हा नामाचे कार्ये करते.

उदा.

  • ज्याला कर नाही त्याला डर कसली.
  • गुरुजींचे वागणे मोठे प्रेमळ असते.
  • ते ध्यान पाहून मला हसू आले.
  • देणार्‍याने देत जावे.

वरील उदाहरणांवरून असे दिसून येते की, सामान्यपणे, विशेषनामे व भाववाचकनामे ही एकमेकांचे कार्य करतांना आढळतात. तसेच विशेषणे, अव्यय, धातुसाधिते यांचा वापरसुद्धा नामांसारखा करण्यात येतो.

Most Important Contraction List

Most Important Contraction List Are not –> aren’t Can not –> can’t Could not –> couldn’t Did not –> didn’t Do not –> don’t Do...